ભારતની શિક્ષણ વ્યવસ્થાની ચર્ચા ઘણી વધુ થાય છે. લોકોનું કહેવું છે કે તેમાં પરિવર્તન લાવવાની જરૂર છે. કેટલાંક લોકો તો સલાહ આપે છે કે, ભારતે અમેરિકા જેવી શિક્ષણ પ્રણાલી અપનાવવાની જરૂર છે, જેનો મોટો ફાયદો વિદ્યાર્થીઓને મળશે. આવો જાણીએ અમેરિકાની એજ્યુકેશન સિસ્ટમ કેવી છે?
અમદાવાદ કેરિયર
ભારત અને અમેરિકાની શિક્ષણ વ્યવસ્થાને લઈને છેલ્લાં કેટલાંય દાયકાઓથી ચર્ચા ચાલી રહી છે. કેટલાંય લોકોનું માનવું છે કે, ભારતની શિક્ષણ વ્યવસ્થા પાછળ છે. કેટલીક વાર વધુ પડતા કઠોર વલણ અને ગોખણપટ્ટી પર ભાર મૂકવાને લીધે આની ટીકા પણ થાય છે. બીજી તરફ અમેરિકાની એજ્યુકેશન સિસ્ટમને ક્રિએટીવિટી અને વ્યવહારિક શિક્ષણ પર ભાર મૂકવાને લીધે શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. બંને દેશોની શિક્ષણ વ્યવસ્થાની કેટલીક ખામીઓ પણ છે.
ભારત અને અમેરિકા બંને અલગ અલગ પડકારોનો સામનો કરી રહ્યાં છે. તેમની એજ્યુકેશન સિસ્ટમમાં સાંસ્કૃતિક અને ઢાંચાગત અંતર પણ જોવા મળે છે. જેની ઊંડી અસર વિદ્યાર્થીઓ પર પણ પડે છે. અહીં એ વાત સમજવાની જરૂર છે કે, કોઈ એક એજ્યુકેશન સિસ્ટમ ન તો પૂરી રીતે શ્રેષ્ઠ છે, અને ન તો પૂરી રીતે બેકાર. બંનેની પોતાની ખૂબીઓ અને ખામીઓ છે. આવો જાણીએ કે અમેરિકા અને ભારતની એજ્યુકેશન સિસ્ટમમાં શું-શું અલગ પડે છે, જે તેમને એકબીજાથી અલગ બનાવે છે?
સ્કૂલ શિક્ષણનું માળખું
ભારતમાં હાલમાં જ નેશનલ એજ્યુકેશન પોલિસી (NEP) લાવવામાં આવી છે. આ ફ્રેમવર્કમાં પરંપરાગત 10+2 સિસ્ટમને બદલે 5+3+3+4 મોડલને અપનાવવામાં આવ્યું છે. આમાં 3થી 8 વર્ષની ઉંમરના બાળકો માટે ફાઉન્ડેશન સ્ટેજ છે, જેમાં પ્રી-સ્કૂલ અને શરૂઆતની પ્રાઇમરી ક્લાસનું શિક્ષણ મળે છે. ત્યારબાદ 8થી 11 વર્ષ સુધી પ્રિપરેટરી સ્ટેજ આવે છે. જ્યાં ભાષા અને મૂળભૂત કૌશલ્ય પર ધ્યાન આપવામાં આવે છે. 11થી 14 વર્ષની ઉંમર માટે મિડલ સ્ટેજમાં વિદ્યાર્થીઓને અનુભવાત્મક શિક્ષણ દ્વારા અલગ અલગ સબ્જેક્ટ બાબતે બતાવવામાં આવે છે. ત્યારબાદ 14થી 18 વર્ષની ઉંમર માટે સેકન્ડરી સ્ટેજ છે, જ્યાં અલગ અલગ વિષયોનો ઉંડાણપૂર્વક અભ્યાસ કરાવવામાં આવે છે.
બીજી તરફ અમેરિકામાં થ્રી-ટિયર મોડલ પર શિક્ષણ આપવામાં આવે છે. એલીમેન્ટરી સ્કૂલ (5થી 10 વર્ષની ઉંમર સુધી), મિડલ સ્કૂલ (11થી 13 વર્ષની ઉંમર સુધી) અને હાઈસ્કૂલ (14થી 18 વર્ષની ઉંમર સુધી). અમેરિકન એજ્યુકેશન સિસ્ટમ સમગ્ર દેશમાં લગભગ એક જેવી હોય છે, જ્યાં સબ્જેક્ટ્સ અને સ્કિલ ડેવલપમેન્ટ પર ભાર મૂકવામાં આવે છે. અલગ અલગ લેવલની વચ્ચે સ્પષ્ટ અંતર હોવાથી વિદ્યાર્થીઓને ધીરે વધુ સ્પેશ્યલાઇઝ્ડ લર્નિંગની આદત પડી જાય છે.
શિક્ષણની પદ્ધતિ
ભારતની એજ્યુકેશન સિસ્ટમની ટીકા એટલા માટે થાય છે, કારણ કે તેમાં ગોખીને મોઢે કરવા પર વધુ ભાર મૂકવામાં આવે છે. જોકે NEP 2020 દ્વારા તેમાં પરિવર્તન લાવવાનો પ્રયાસ થયો છે. હવે એવી વ્યવસ્થા લાગુ કરવાની કોશિશ થઈ રહી છે, જ્યાં વિદ્યાર્થીઓને વધુ સારી રીતે ક્રિટિલ થિંકિંગ અને ક્રિએટિવિટી શીખવી શકાય. હાલમાં આ વ્યવસ્થા શરૂઆતના તબક્કામાં છે અને હજી પણ દેશના મોટાભાગના ક્ષેત્રોમાં ગોખીને મોઢે કરવાની સિસ્ટમ પર ભાર મૂકવામાં આવે છે.
અમેરિકન એજ્યુકેશન સિસ્ટમ પોતાના વ્યવહારિક અને જિજ્ઞાસા આધારિત શિક્ષણ મોડલ માટે ઓળખાય છે. વિદ્યાર્થીઓને ક્રિટિલ થિંકિંગ માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે. તેમને દરેક વસ્તુને પ્રેક્ટિકલી લાગૂ કરવા પર જોર મૂકવામાં આવે છે. પ્રોજેક્ટ આધારિત એજ્યુકેશન અને ગ્રુપ એક્ટિવિટી સામાન્ય બાબત છે. જેનાથી ક્રિએટિવિટી અને સપોર્ટ વધે છે. અમેરિકા વ્યક્તિત્વ અને ઇનોવેશનને પ્રાથમિકતા આપે છે, જ્યારે ભારતમાં શિસ્ત પર વધુ ભાર મૂકાય છે.
વિષય પસંદ કરવાની વ્યવસ્થા
ભારતમાં સ્કૂલ શિક્ષણ દરમ્યાન વિષયો પસંદ કરવાની પદ્ધતિ હંમેશા ટીકાઓથી ઘેરાયેલી રહી છે. વિદ્યાર્થીઓની પાસે ધોરણ-10 બાદ સાયન્સ, કોમર્સ અને હ્યુમેનિટીમાંથી કોઈ એક સ્ટ્રીમ પસંદ કરવાનો વિકલ્પ રહેતો હતો. જેનાથી તેમને અન્ય વિષયોની માહિતી મળી શકતી નહોતી. NEP 2020 દ્વારા આ વ્યવસ્થામાં ફ્લેક્સિબિલિટી લાવવાનો પ્રયાસ થયો છે, જ્યાં વિદ્યાર્થીઓને વોકેશનલ અને ક્રિએટિવ કોર્સ પસંદ કરવાની આઝાદી આપવામાં આવી છે. જે દર્શાવે છે કે, શિક્ષણને લઈને ઉદાર નીતિ અપનાવવામાં આવી રહી છે.
અમેરિકન શિક્ષણ ખૂબજ વધુ ફ્લેક્સિબલ છે, જ્યાં વિદ્યાર્થીઓને હાઈસ્કૂલમાં કેટલાંય વિષય પસંદ કરવાની આઝાદી હોય છે. ત્યારબાદ જ તેઓ કૉલેજમાં કોઈ એક વિષય અભ્યાસ માટે પસંદ કરે છે. આ આઝાદીને લીધે વિદ્યાર્થીઓ અલગ અલગ વિષયોનો અભ્યાસ કરી શકે છે, ત્યારબાદ તેમાંથી કોઈ એક વિષય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. અમેરિકન એજ્યુકેશનલ સિસ્ટમમાં મળનારી ફ્લેક્સિબિલિટી જ તેમની સૌથી મોટી તાકાત છે. જે સતત બદલતા જોબ માર્કેટમાં વિદ્યાર્થીઓને ઢાળવાનું કામ કરે છે.
ટેકનોલોજીનું સ્તર
જો વાત ટેકનોલોજીની કરવામાં આવે તો, અમેરિકા તેમાં ઘણું આગળ નજર આવે છે. અમેરિકન સ્કૂલો અદ્યતન ટેકનોલોજીથી સુસજ્જ છે. અહીં આપને સ્માર્ટ બોર્ડથી લઈને ઓનલાઇન લર્નિંગ સિસ્ટમ મળી જશે. રોજબરોજના શિક્ષણમાં ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ મોટા પ્રમાણમાં કરવામાં આવે છે. અહીં ડિઝિટલ નોલેજને પ્રાથમિકતા આપવામાં આવે છે. અને વિદ્યાર્થીઓ પોતાનો અભ્યાસ કરવા માટે મોટેભાગે લેપટોપ અને ટેબ્લેટનો ઉપયોગ કરે છે.
બીજી તરફ ભારતમાં ડિઝિટલ ઇન્ડિયા જેવા પ્રોગ્રામ દ્વારા આગળ વધવાની કોશિશ થઈ રહી છે. આ પ્રોગ્રામનો હેતુ સ્કૂલોમાં ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ વધારવાનો છે. જોકે, ભારતના ગામડાઓમાંથી ડિઝિટલ ટેકનોલોજી હજી ઘણી દૂર છે, જે એક મોટો પડકાર છે. ટેકનોલોજીથી સુધી પહોંચ અસમાન હોવાથી હજી આ પ્રોગ્રામની જોઈએ તેવી અસર દેખાતી નથી. સરકાર દ્વારા આ અંતરને ઓછું કરવા માટે ભરપૂર પ્રયાસ થઈ રહ્યા છે.
અભ્યાસનો ખર્ચ
બંને દેશોની એજ્યુકેશન સિસ્ટમમાં સોથી મોટો તફાવત અભ્યાસ માટે થતો ખર્ચ છે. ભારતમાં શિક્ષણ સામાન્ય રીતે વધુ સસ્તુ છે. ખાસ કરીને સરકાર દ્વારા ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલો અને યૂનિવર્સિટીઓમાં, જ્યાં ખૂબજ ઓછા ખર્ચમાં અભ્યાસ કરી શકાય છે. જોકે ભારતમાં પ્રાઈવેટ સ્કૂલો અને યૂનિવર્સિટીઓમાં અભ્યાસ કરવો ખૂબજ મોંઘો છે. કારણ કે, સારી ક્વોલિટી વાળા પ્રાઇવેટ એજ્યુકેશનની વધતી માંગને લીધે ફીમાં ઘણો વધારો થયો છે.
બીજી બાજુ અમેરિકામાં શિક્ષણ ખૂબજ મોંઘું છે, ખાસ કરીને હાયર એજ્યુકેશન લેવલ પર. દુનિયાભરમાં સૌથી વધુ કૉલેજની ટ્યૂશન ફીસ અમેરિકામાં છે. જેના લીધે વિદ્યાર્થીઓને સ્કોલરશિપ, નાણાકીય મદદ અને લોન પર નિર્ભર રહેવું પડે છે. આને લીધે ઘણાં અમેરિકી પરિવારો પર આર્થિક બોજ વધી જાય છે. જોકે, અમેરિકામાં વિદ્યાર્થીઓને લોન અને ગ્રાન્ટ મળવાની સંભાવના પણ વધુ હોય છે.
તો વિદ્યાર્થીઓ આ પાંચ પોઇન્ટ્સ પરથી તમને અંદાજ આવી ગયો હશે કે, ભારત કે અમેરિકા, ક્યાં અભ્યાસ કરવો શ્રેષ્ઠ રહેશે? બંનેમાં શું અલગ પડે છે?
